Ιδεολογία του σώματος

Το προηγούμενο post έδινε μερικές γενικές πληροφορίες σχετικά με την «σωστή» διατροφή. Όμως τις περισσότερες φορές, στην συζήτηση με τους ασθενείς μου, όταν αναφέρομαι στο ότι έχουν περισσότερα κιλά από το φυσιολογικό, για το ύψος τους, βάρος, μου λένε: «μήπως έχετε να μου δώσετε κάποιο διαιτολόγιο;».

Ξέρω ότι έχουν πάρει και έχουν κρεμάσει σε κάποιο ντουλάπι της κουζίνας τους καμιά δεκαριά μέχρι τώρα, γι αυτό και τους ρωτάω: «τι είναι αυτό που δεν ξέρετε και θέλετε να σας πούμε, σχετικά με το θέμα φαγητό;».

Η συνηθισμένη απάντηση είναι: «ναι, ξέρω τι πρέπει να κάνω αλλά δεν το κάνω τελικά».

Θα παραθέσω μερικές σκέψεις, για την σχέση που έχουμε, εμείς σαν άτομα, η κοινωνία αλλά και η Ιατρική, με την έννοια «Σώμα».

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει δημιουργηθεί μία μυθολογία του υγιούς και εύρωστου σώματος που επηρεάζει τα πάντα: την κοινωνική μας αποδοχή, την σχέση μας με τον εαυτό μας, τις προσδοκίες για το μέλλον μας. Είναι κάτι παραπάνω από μία εικόνα – είναι μία πίστη.

Η βιομηχανία της μόδας και της ομορφιάς, η εξάπλωση των ρεκόρ και του ντοπαρίσματος στον αθλητισμό καθώς και η έκρηξη στην προώθηση της σωματικής ευρωστίας (physical fitness) σαν πρότυπο επιτυχίας, έδωσαν μια σημαντική κοινωνική διάσταση στην έννοια Σώμα.

Οι κοινωνιολόγοι δεν έδειχναν μέχρι πριν μερικά χρόνια να ενδιαφέρονται για τις συμβολικές σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στα «σώματα» και τις κοινωνικές δομές.

Σε αντίθεση, οι ανθρωπολόγοι, εκ παραδόσεως μελετούσαν το πώς μέσα από το συμβολισμό του σώματος καθορίζονται μικρής κλίμακας κοινωνίες.

Στα τέλη του 19^ου αιώνα αναπτύχθηκε ένα νέο σκεπτικό για την ιατρική παρατήρηση, με στόχο την συλλογή πληροφοριών ώστε να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικότερα τα προβλήματα υγείας του πληθυσμού. Αναφέρομαι στην επιστήμη της επιδημιολογίας.

Χάρη σε αυτήν, η ιατρική του 20^ου αιώνα εστιάζεται ιδιαίτερα στην πρόληψη, δημιουργώντας την έννοια του υγιούς αλλά «υψηλού κινδύνου» ατόμου.

Η ανάπτυξη της επιδημιολογίας βασίζεται πάνω στην τεκμηρίωση τύπων ασθενειών και παραγόντων κινδύνου, δια μέσου της μελέτης μεγάλων πληθυσμών.

Αυτή με την συνεχή καταγραφή κοινών χαρακτηριστικών, αναγνωρίζει τάσεις και ομάδες υψηλού κινδύνου.

Στο χώρο αυτόν της Ιατρικής το σώμα, αποκτά καθοριστική σημασία. Το άτομο γίνεται υπεύθυνο για την σωστή διαχείριση του σώματός του και σαν αποτέλεσμα, την πρόληψη της νόσησης.

Η σύγχρονη κοινωνική ιατρική, που στοχεύει στην προαγωγή της υγείας, εστιάζει στο άτομο, συσχετίζοντας τα «νοσήματα τρόπου ζωής» με ατομικές συμπεριφορές.

Συχνά, όμως, η εκπαίδευση σε θέματα υγείας μετατρέπεται σε ιδεολογικό κίνημα που καθορίζει κοινωνικές πρακτικές και νουθεσίες για το πώς θα πρέπει τα άτομα να συμπεριφέρονται στο σώμα τους, τι να τρώνε, πόσο να ασκούνται, ποια να είναι η σεξουαλική τους συμπεριφορά.

Σε πολλές χώρες (στην Ελλάδα δεν συμβαίνει κάτι παρόμοιο) οι κυβερνήσεις χρηματοδοτούν εκστρατείες ενημέρωσης σε θέματα υγείας για να προειδοποιήσουν το κοινό σχετικά με διάφορους κινδύνους που τους απειλούν. Αυτό γίνεται με βάση την υπόθεση ότι η γνώση και η συνεχής ενημέρωση των κινδύνων για την υγεία, που ενέχουν ορισμένες δραστηριότητες, θα οδηγήσει στην αποφυγή τους.

Ωστόσο η πίεση που ασκούν τόσο οι παραινέσεις την ιατρικής κοινότητας, όσο και οι προβολή ανάλογων θεμάτων από τα ΜΜΕ και οι κρατικές ή άλλες εκστρατείες είναι φυσικό να δημιουργεί αντιδράσεις. Έτσι αναπτύσσεται μια «διελκυστίνδα» ανάμεσα, στην επιθυμία των ατόμων να συμπεριφέρονται όπως αυτά θέλουν και στο δικαίωμα της κοινωνίας να ελέγχει το σώμα τους, στο όνομα της υγείας.

Το παράδειγμα που ακολουθεί δίνει ίσως μια παραστατική απεικόνιση των παραπάνω:

Παρακολουθώ μια έφηβη με διαβήτη. Παρά τις πολλές μονάδες ινσουλίνης οι τιμές του ζαχάρου παραμένουν υψηλές και το τελευταίο εξάμηνο έχει πάρει πολύ βάρος.

Η αίσθηση μου είναι ότι έχουμε μια καλή και ειλικρινή επικοινωνία. Της προτείνω να ξεκινήσει πρόγραμμα διατροφής και μετά από συνεννόηση, την παραπέμπω στην ψυχολόγο του τμήματος (ελλείψει διαιτολόγου η εκπαιδεύτρια που είναι ψυχολόγος ασχολείται και με τα διαιτολόγια των ασθενών του Κέντρου).

Μετά από πέντε επισκέψεις μαθαίνω ότι όταν οι φίλοι της είπαν: «εσύ δεν έχεις πρόβλημα, λόγω του διαβήτη σου έτσι και αλλιώς προσέχεις», έβαλε στοίχημα να φάει περισσότερα γλυκά από όλη την τάξη!

Ερμηνεύω την πράξη της σαν κίνηση αντίδρασης και «κόντρας» με το περιβάλλον της και τους συνομήλικους της.

Φοβάμαι ότι υπάρχει ένας υποβόσκων σύγχρονος πουριτανισμός, που πρεσβεύει ότι τα άτομα έχουν τα ίδια την ευθύνη να είναι fit and healthy μέσα από συγκεκριμένες δίαιτες άσκηση, και υγιεινό τρόπο ζωής.

Η βιομηχανία γύρω από τα καλλυντικά, την μόδα, τα spa και τα κέντρα ανανέωσης , τα ινστιτούτα αδυνατίσματος και βεβαίως οι κλινικές πλαστικής χειρουργικής, μεταφέρουν μετ’επιτάσεως το μήνυμα ότι: η νεότητα και η ομορφιά είναι προϋποθέσεις του φυσιολογικού και του κοινωνικά αποδεκτού.

Το σώμα που γερνάει, το σώμα που γίνεται ανίκανο, αποτελεί για τον δυτικό πολιτισμό, πηγή μεγάλου άγχους.

Δεν πιστεύω ότι θα πείσουμε τους ασθενείς μας να φροντίσουν την υγεία τους, μέσα από τέτοια μοντέλα.

Έτσι, ενώ ξέρω πολύ καλά ότι για να ρυθμιστεί το ζάχαρο πρέπει να ακολουθήσει κανείς μια προσεγμένη διατροφή. Ότι όταν γυμνάζεσαι ή κάνεις κάποιο άθλημα, βοηθάς το σώμα σου και τις αρθρώσεις σου να αντιμετωπίσουν την φθορά του χρόνου…

…και ενώ θεωρώ την παχυσαρκία απειλή όχι μόνο για βιολογικές παραμέτρους (πίεση, ζάχαρο, χοληστερίνη) αλλά και για την ψυχολογική μας ευεξία, ασχέτως κοινωνικών προτύπων...

…αρνούμαι να προσκολληθώ στη λογική επιβολής ενός ιδανικού προτύπου για το σώμα την ευεξία και την υγεία.

Προσπαθώ να περάσω τις αξίες μέσα από την ίδια την συνείδηση του ασθενούς, ώστε να θελήσει ο ίδιος να αλλάξει τον τρόπο της ζωής του.

Όσο πιο ισορροπημένος νοιώθει, τόσο περισσότερο θα ασχοληθεί και θα φροντίσει το σώμα του, χωρίς υπερβολή και περιττή καταπόνηση.

Θα πρέπει όμως να μπορεί να αφήσει χώρο και να δεχθεί την φθορά και την μείωση της ικανότητας που αυτή συνεπάγεται.

Νομίζω ότι μπορούμε, σαν θεραπευτές, να παίξουμε σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση.